Gardło - budowa i funkcje. Najczęstsze choroby gardła

Gardło, o którym najczęściej przypominamy sobie, gdy nas boli, pełni wiele ważnych funkcji, przez co należy do dwóch układów - zarówno pokarmowego, jak i oddechowego. Jak zbudowany jest ten narząd? Jakie funkcje pełni gardło? I jakie choroby gardła najczęściej dokuczają pacjentom?

Spis treści

1. Gardło: budowa anatomiczna
2. Pierścień chłonny gardła (pierścień Waldeyera)
3. Gardło: funkcje
4. Choroby gardła
• Ostre zapalenie gardła
• Nawrotowe ostre zapalenie gardła i migdałków
• Przewlekłe zapalenie gardła
• Angina i zapalenie migdałków podniebiennych
5. Choroby gardła: skala Centora a antybiotykoterapia
6. Zapalenia tkanki limfatycznej i gardła w przebiegu dziecięcych chorób zakaźnych
• Płonica
• Mononukleoza zakaźna
• Błonica
• Odra
7. Choroby gardła: diagnostyka

Gardło jest narządem łączącym jamę ustną, jamę nosową oraz krtań i przełyk. To właśnie na wysokości gardła drogi pokarmowa i oddechowa się krzyżują, co powoduje że czynnościowo gardło jest częścią zarówno układu pokarmowego jak i układu oddechowego.

Schorzeniami gardła zajmuje się lekarz specjalista laryngolog, do którego zgłaszają się pacjenci ze skierowaniem uzyskanym od lekarza pierwszego kontaktu.

Gardło: budowa anatomiczna

Gardło jest narządem włóknisto-mięśniowo-śluzówkowym o nieregularnym kształcie, który stanowi element łączący pomiędzy jamą ustną, jamą nosową oraz krtanią i przełykiem. Składa się ono z trzech części:

• część nosowa gardła (górna)

Górna część gardła znajduje się pomiędzy podstawą czaszki a podniebieniem miękkim. W jej obrębie wyróżnia się między innymi nozdrza tylne, przez które gardło łączy się z jamą nosową, oraz ujście gardłowe trąbki słuchowej, a także migdałek gardłowy.

• część ustna gardła (środkowa)

Środkowa część gardła położona jest pomiędzy podniebieniem miękkim a górnym brzegiem nagłośni. Umowną granicę oddzielającą jamę ustną od gardła tworzą fałdy podniebienno-gardłowe, podniebienie miękkie oraz nasada języka. W środkowej części gardła znajdują się dołki językowe, podstawa języka, dolna powierzchnia podniebienia miękkiego, językowa powierzchnia nagłośni, łuki podniebienne (podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe) oraz migdałki podniebienne.

• część krtaniowa gardła (dolna)

Dolna część gardła znajduje się pomiędzy górnym brzegiem nagłośni a dolnym brzegiem chrząstki pierścieniowatej krtani. Ku dołowi łączy się ona z przełykiem, a z przodu z krtanią.

Ściana gardła zbudowana jest z czerech warstw: błony śluzowej, błony podśluzowej (czyli włóknistej), błony mięśniowej oraz błony zewnętrznej. Błona śluzowa wyściela gardło od jego światła i w zależności od części gardła, w której się znajduje, pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym (część ustna i część krtaniowa) lub nabłonkiem wielorzędowym rzęskowym (część nosowa).

Błona mięśniowa gardła składa się w głównej mierze z mięśni poprzecznie prążkowanych. W jej budowie wyróżnia się dwie warstwy mięśni, które pełnią odmienne funkcje.

Zewnętrzna warstwa mięśni zbudowana jest z trzech mięśni zwieraczy gardła o okrężnym przebiegu (zwieracza górnego, środkowego, i dolnego gardła). Wewnętrzna warstwa mięśni zbudowana jest natomiast z mięśni dźwigaczy gardła, które unoszą i obniżają gardło (mięsień rylcowo-gardłowy i podniebienno-gardłowy).

Mięśnie gardła unerwiane są ruchowo przez nerwy czaszkowe VII, IX, X, XII - czyli nerw twarzowy, nerw językowo-gardłowy, nerw błędny oraz nerw podjęzykowy, natomiast za unerwienie czuciowe gardła odpowiadają nerw szczękowy (unerwia nosogardło), nerw językowo-gardłowy (unerwia środkową część gardła) oraz nerw błędny (zaopatruje gardło dolne).

W unaczynieniu tętniczym gardła biorą udział odgałęzienia tętnicy szyjnej zewnętrznej, tętnicy szczękowej, tętnicy twarzowej oraz tętnicy klinowo podniebiennej (odpowiednio tętnica gardłowa wstępująca, tętnica podniebienna zstępująca, tętnica podniebienna wstępująca oraz tętnica gardłowa najwyższa). Krew żylna odprowadzana jest poprzez splot gardłowy i splot podniebienny, które uchodzą do żyły szyjnej zewnętrznej.

Pierścień chłonny gardła (pierścień Waldeyera)

Pierścień chłonny gardła, nazywany także pierścieniem Waldeyera, utworzony jest przez skupiska tkanki chłonnej, która zlokalizowana jest w jego obrębie. Stanowi on istotną część układu odpornościowego człowieka i odgrywa istotną rolę w przebiegu stanów zapalnych gardła.

Na pierścień Waldeyera składają się pojedynczy migdałek gardłowy, migdałki trąbkowe, migdałek językowy, migdałki podniebienne, fałdy trąbkowo-gardłowe (czyli sznury boczne) oraz rozsiane, pojedyncze grudki chłonne w błonie śluzowej tylnej i bocznych ścian gardła.

Migdałek gardłowy typowo występuje u dzieci, rozwija się do ok.12 roku życia, a zanika po okresie pokwitania. Przerost migdałka gardłowego skutkuje występowaniem u dzieci przewlekłego kataru, upośledzenia oddychania przez nos, mowy nosowej, chrapaniem w nocy, częstymi wysiękowymi zapaleniami ucha środkowego oraz typowym wyrazem twarzy (tzw. twarz adenoidalna).

Migdałki podniebienne widoczne są pomiędzy przednimi a tylnymi łukami podniebiennymi. W swojej budowie mają kilka rozgałęzionych krypt, w których gromadzić może się złuszczony nabłonek, resztki pokarmu czy bakterie, co sprzyja zakażeniom migdałków.

Przerośnięte migdałki, zarówno gardłowy jak i podniebienne powinny być wskazaniem do kontrolnej wizyty u laryngologa, celem oceny konieczności wykonania zabiegu operacyjnego i ich chirurgicznego usunięcia.

Gardło: funkcje

Gardło pełni bardzo istotne funkcje w organizmie człowieka:

• uczestniczy w oddychaniu, ponieważ to przez gardło przepływa powietrze z jamy nosowej i jamy ustnej do krtani
• bierze udział w przełykaniu pokarmów, stanowi początkowy odcinek drogi pokarmowej człowieka
• pełni funkcję obronną - zapobiega zachłyśnięciu, czyli aspiracji ciał obcych lub pokarmu do dróg oddechowych, poprzez odruch wymiotny i odruch kaszlu, wywoływane podrażnieniem tylnej ściany gardła
• stanowi element narządu mowy, ponieważ jako jama rezonacyjna, odpowiada za wzmocnienie głosu i nadanie mu właściwej barwy. Przy prawidłowej czynności gardła, jamy nosowej i jamy ustnej, podczas mowy powietrze nie wydostaje się przez nos
• bierze udział w immunologicznym systemie obronnym organizmu poprzez pierścień chłonny gardła. Dochodzi w nim do wytwarzania limfocytów i przeciwciał, a także ekspozycji limfocytów na antygeny

Choroby gardła

Wśród licznych chorób gardła wyróżnia się między innymi

• wady rozwojowe (głównie rozszczepy wargi oraz podniebienia twardego i/lub miękkiego)
• urazy mechaniczne
• nieswoiste zapalenia
• grzybicę
• kiłę
• zapalenia gardła w przebiegu chorób zakaźnych
• zmiany nowotworowe

Poniżej skrótowo scharakteryzowano najczęściej występujące jednostki chorobowe dotyczące gardła.

• Ostre zapalenie gardła

Ostre zapalenie gardła charakteryzuje się nagłym początkiem i krótkotrwałym przebiegiem. W większości przypadków przyczyną rozwoju ostrego zapalenia jest infekcja wirusowa (jedynie około 20% zapaleń gardła ma etiologię bakteryjną), dlatego nie powinno się stosować antybiotykoterapii bez wyraźnych objawów infekcji bakteryjnej, do których należy m.in. ropna lub śluzowo-ropna wydzielina najczęściej w okolicy migdałków podniebiennych.

Do zakażenia najczęściej dochodzi w okresie zimowo-wiosennym drogą kropelkową poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą, a wirusami odpowiedzialnymi za rozwój ostrego zapalenia gardła są m.in. Rhinovirus, wirus grypy i paragrypy, Coronavirus, wirus RSV i Adenovirus.

Wśród najczęściej prezentowanych objawów przez chorych wyróżnia się złe samopoczucie, ból gardła, uczucie pieczenia i drapania w trakcie przełykania pokarmów oraz zaczerwienienie, pogrubienie i obrzęk błony śluzowej gardła. W niektórych przypadkach dochodzi do niewielkiego powiększenia węzłów chłonnych.

Terapia ostrego zapalenia gardła polega na leczeniu objawowym, stosowaniu niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz miejscowo działających tabletek do ssania, których zadaniem jest uśmierzenie bólu gardła oraz nawilżenie śluzówki.

Wśród ostrych zapaleń gardła wyróżnia się m.in. ostre nieżytowe zapalenie gardła, ostre grudkowe zapalenie gardła, paciorkowcowe zapalenie gardła, a także grzybicze zapalenie gardła i migdałków. Różnią się one etiologią, przebiegiem, obrazem klinicznym, jak również sposobem leczenia.

• Nawrotowe ostre zapalenie gardła i migdałków

Cechą typową dla nawrotowego ostrego zapalenia gardła i migdałków umożliwiającą postawienie diagnozy jest występowanie 3 lub więcej epizodów ostrego zapalenia gardła w ciągu 6 miesięcy.

Stwierdzenie tak częstych infekcji gardła powinno zaniepokoić lekarza i stanowi podstawę do rozpoczęcia dalszej diagnostyki i ewentualnej interwencji chirurgicznej.

• Przewlekłe zapalenie gardła

Przewlekłe zapalenie gardła jest schorzeniem, które powstaje w wyniku długotrwałego działania czynników drażniących na błonę śluzową gardła np. refluks przełykowo-żołądkowy.

• Angina i zapalenie migdałków podniebiennych

Angina jest chorobą wywoływaną przez bakterie, wirusy i grzyby, dla której typowe jest ostre zapalenie tkanki limfatycznej pierścienia chłonnego gardła (m.in. migdałków) oraz błony śluzowej gardła.

Najczęściej chorują na nią dzieci w wieku szkolnym, natomiast u małych dzieci, dorosłych i osób starszych rozpoznawana jest sporadycznie.

Uważa się, że w większości przypadków za rozwój zapalenia migdałków odpowiadają wirusy, zwłaszcza u osób dorosłych.

Do typowych objawów klinicznych anginy zalicza się

• bardzo silny ból gardła podczas połykania
• przekrwienie błony śluzowej gardła
• rozpulchnienie migdałków podniebiennych
• typowy dla anginy o etiologii bakteryjnej, ropny lub śluzowo-ropny wysięk pokrywający migdałki

Ze względu na miejscowy obraz kliniczny choroby, wyróżnia się:

• anginę rumieniową
• anginę z wysiękiem ropnym
• anginę opryszczkową z powierzchownymi owrzodzeniami i pęcherzykami
• anginę z głębokimi owrzodzeniami na migdałkach (tzw. angina wrzodziejąco-błoniasta, czyli angina Plaut-Vincenta)

Choroby gardła: skala Centora a antybiotykoterapia

Narzędziem, które umożliwia lekarzom ocenę prawdopodobieństwa wystąpienia bakteryjnego zapalenia migdałków i konieczności zastosowania antybiotykoterapii jest skala Centora.

Ocenie podlegają:

• wiek pacjenta
• obecność obrzęku migdałków
• obecność ropnego wysięku
• powiększenie węzłów chłonnych szyi
• obecność gorączki
• kaszel

Maksymalnym wynikiem jaki pacjent może uzyskać to 5 punktów. Chory, który uzyskał 4 lub 5 punktów powinien być leczony antybiotykiem, ponieważ prawdopodobieństwo infekcji bakteryjnej jest bardzo wysokie.

Pacjent, który uzyskał mniej punktów w skali Centora, powinien mieć wykonane dodatkowe badania diagnostyczne w postaci posiewu przez włączeniem antybiotykoterapii.

Warto jednak pamiętać, że niewłaściwie leczona angina o etiologii bakteryjnej prowadzić może do poważnych powikłań, nie tylko miejscowych m.in.:

• ropień okołomigdałkowy
• zapalenie zatok przynosowych
• zapalenie krtani
• ropowica dna jamy ustnej
• zakrzepowe zapalenia zatoki jamistej

ale także ogólnych, w postaci kłębuszkowego zapalenia nerek i choroby reumatycznej.

Zapalenia tkanki limfatycznej i gardła w przebiegu dziecięcych chorób zakaźnych

• Płonica

Płonica, nazywana także szkarlatyną, jest bakteryjną chorobą wieku dziecięcego, wywoływaną przez paciorkowce beta-hemolizujące grupy A.

Wśród typowych objawów klinicznych zgłaszanych przez pacjentów wyróżnia się silny ból gardła, zaczerwienienie błony śluzowej gardła, rozpulchnienie migdałków, malinowy język, powiększenie regionalnych węzłów chłonnych oraz objawy ogólne (gorączkę, ból głowy, złe samopoczucie).

Charakterystyczne jest także występowanie czerwonej, grudkowej wysypki w obrębie twarzy i górnych partii ciała. Typowo omija ona trójkąt wokół ust (tzw. trójkąt Fiłatowa), skóra w jego obrębie pozostaje niezmieniona.

Ponadto, po upływie kilku dni zaobserwować można płatowe złuszczanie się naskórka pokrywającego dłonie, stopy, twarz i tułów. Pacjent prezentujący takie objawy kliniczne wymaga włączenia antybiotykoterapii.

• Mononukleoza zakaźna

Mononukleoza zakaźna jest chorobą wirusową, wywołaną przez wirusa EBV (ang. Epstein-Barr Virus). Nazywana jest chorobą pocałunków, ponieważ przenoszona jest przez ślinę i szczególnie często występuje u dorastającej młodzieży i nastolatków.

Do typowych objawów mononukleozy zalicza się oprócz objawów ogólnych, także silny ból gardła, uogólnione powiększenie węzłów chłonnych (limfadenopatia), powiększenie migdałków oraz występowanie na nich wysiękowego nalotu.

W trakcie badania palpacyjnego brzucha lekarz stwierdzić może także powiększenie śledziony oraz wątroby. Mononukleoza zakaźna często mylona jest z ropnym zapaleniem migdałków podniebiennych, z powodu obecności białawego nalotu na migdałkach.

Natomiast typowy dla tej jednostki chorobowej jest brak poprawy stanu klinicznego i samopoczucia pacjenta po zastosowaniu antybiotykoterapii (w przeciwieństwie do ropnego zapalenia migdałków)- po podaniu ampicyliny typowo występuje wysypka skórna.

Leczenie mononukleozy zakaźnej nie wymaga ani hospitalizacji, ani antybiotykoterapii, stosuje się leczenie objawowe (niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki obniżające temperaturę oraz leki przeciwbólowe).

• Błonica

Błonica jest ostrą, bakteryjną chorobą zakaźną wywołaną przez Corynebacterium diphteriae (maczugowiec błonicy). Stosowanie obowiązkowych szczepień profilaktycznych dla dzieci spowodowało, że błonica rozpoznawana jest dosyć rzadko, niemniej jednak każde zachorowanie obowiązkowo musi być zgłoszone do stacji sanitarno-epidemiologicznej.

Do charakterystycznych objawów klinicznych zalicza się oprócz silnego bólu gardła, zaczerwienienia błony śluzowej i rozpulchnienia migdałków, występowanie w ich obrębie białoszarego nalotu, który ściśle do nich przylega, a po zdrapaniu szpatułką pozostawia intensywnie krwawiącą powierzchnię (ta właściwość odróżnia nalot występujący na migdałkach w ich ropnym zapaleniu od nalotu typowego dla błonicy).

Błonica jest chorobą o poważnym rokowaniu, ponieważ śmiertelność sięga 10%. Leczenie wymaga hospitalizacji i opiera się na antybiotykoterapii i stosowaniu surowicy przeciwbłoniczej.

• Odra

Odra jest silnie zakaźną chorobą wirusową. Cechami charakterystycznymi dla tego schorzenia są oprócz objawów ogólnych, jest światłowstręt i występowanie tzw. plamek Koplika. Warto zaznaczyć, że są one objawem patognomonicznym odry (czyli typowym tylko i wyłącznie dla tej jednostki chorobowej). Plamki Koplika to drobne, białawe plamki, zlokalizowane w obrębie błony śluzowej jamy ustnej i gardła.

Choroby gardła: diagnostyka

Wśród metod diagnostycznych służących do oceny gardła przez lekarza laryngologa zalicza się:

• rynoskopię tylną wykonywną przy pomocy lusterka laryngologicznego i lampy czołowej - polega na oglądaniu nosogardła w odbiciu lusterka, wprowadzonego w okolicę tylnej ściany gardła, poza podniebienie miękkie. Umożliwia ona ocenę okolicy nozdrzy tylnych, tylnych części małżowin nosowych i przegrody, części nosowej gardła, migdałka gardłowego oraz ujścia trąbek słuchowych. 
• endoskopię przy pomocy endoskopu sztywnego lub giętkiego (czyli fiberoskopu - tzw. fiberoskopia), dzięki której możliwa jest ocena gardła i pobranie wycinków ze zmian chorobowych w jego obrębie podejrzanych o nowotworzenie do badania histopatologicznego.
• metody obrazowe, wśród których wyróżnia się zarówno diagnostykę rentgenowską, diagnostykę z wykorzystaniem tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego, jak również badania ultrasonograficzne. Umożliwiają one dokładną ocenę tkanek gardła, wykluczenie lub potwierdzenie obecności procesów rozrostowych oraz stopnia naciekania na okoliczne tkanki i stopnia zniszczenia kości.

CZYTAJ TEŻ: Czy wiesz co to antyseptyczność i dlaczego jest ważna przy wyborze leku na gardło?