Na czym polegają choroby rzadkie? Diagnostyka i leczenie chorób rzadkich

Choroby rzadkie, mimo ogromnego postępu medycyny, wciąż nie są w pełni zbadane. Niektóre z nich, z uwagi na sporadyczność notowanych przypadków, pozostają przedmiotem niepełnych, fragmentarycznych badań, a to z kolei ogranicza spektrum znanych i dostępnych terapii. Pacjenci cierpiący na chorobę uznaną za rzadką bardzo często borykają się z brakiem odpowiedniego wsparcia, diagnostyki i dezinformacją. Jakie choroby można zaliczyć do chorób rzadkich? Jak przebiega ich leczenie?

Spis treści

1. Co to jest rzadka choroba?
2. Które choroby rzadkie występują najczęściej?
3. Przykłady chorób rzadkich
4. Problemy z leczeniem chorób rzadkich

Podstawowy problem z kwalifikacją chorób rzadkich polega na tym, ze różne kraje posiadają odmienne definicje zakresu tego typu schorzenia. W Unii Europejskiej (w tym także w Polsce) schorzenie będzie uznawane za rzadkie, jeśli dotyka do 5 na 10 000 osób. Z kolei w Stanach Zjednoczonych choroby rzadkie to te występujące u mniej niż 200 000 osób w obrębie całej populacji obywateli.

Jak dotąd, znanych jest już ponad 7000 rzadkich chorób, a co roku diagnozowane są nowe jednostki chorobowe. Szacuje się, w skali ogólnoświatowej cierpi na nie od 6 do 8% populacji. W ogólnym rozrachunku więc z taką szeroką grupą sporadycznych schorzeń żyje nawet ponad 300 milionów osób na świecie – jest to więc dużo szerszy problem niż pozornie może się wydawać.

Co to jest rzadka choroba?

Choroby rzadkie mogą mieć wiele przyczyn. Znaczna większość (ponad 70%) to schorzenia o podłożu genetycznym, wynikającym ze specyficznej historii rodzinnej, wad wrodzonych czy też zmian chromosomowych.

Najczęściej ich przebieg jest przewlekły i postępujący, a także prowadzi do fizycznej i umysłowej niepełnosprawności. Niemal 75% spośród nich zaczyna się już w dzieciństwie. W przeważającej ilości przypadków schorzenia rzadkie są błędnie diagnozowane we wczesnych stadiach, co opóźnia podjęcie odpowiednich środków zaradczych i pozwala chorobie się rozwijać.

Które choroby rzadkie występują najczęściej?

Choroby rzadkie są bardzo niejednorodną grupą schorzeń – pośród nich wyróżnia się węższe podgrupy, m.in.:

• rzadkie choroby krwi i szpiku (hemofilia, szpiczak mnogi),
• choroby spichrzeniowe (mukowiscydoza, choroba Niemanna-Picka, choroba Fabry’ego),
• zespoły wad wrodzonych (np. zespół Pradera-Williego),
• choroby o podłoży neurologicznym (stwardnienie rozsiane (SM), dystrofia nerwowo-mięśniowa, pląsawica Huntington’a).

Niektóre choroby rzadkie, pomimo klasyfikacji zaliczającej je do tej grupy, występują dużo częściej niż inne, co przekłada się też na ich łatwiejszą rozpoznawalność, a nierzadko także skuteczniejsze terapie.

Przykłady chorób rzadkich

Stwardnienie rozsiane

Stwardnienie rozsiane (ang. Multiple Sclerosis, MS) to autoimmunologiczna choroba mózgu oraz rdzenia kręgowego, wpływająca na centralny układ nerwowy. Wskaźnik zapadalności na to schorzenie wynosi średnio 90 na 100 000 osób, a w Polsce cierpi na nie około 50 tysięcy pacjentów.

Pierwsze objawy choroby pojawiają się w stosunkowo młodym wieku, pomiędzy 20. a 40. rokiem życia, i mogą obejmować:

• zaburzenia równowagi,
• zawroty głowy,
• drętwienie i mrowienie nóg i rąk,
• bolesną sztywność mięśni,
• pogorszenie widzenia,
• przewlekłe osłabienie,
• zaburzenia emocjonalne.

Wraz z rozwojem choroby, objawy nasilają się, a pacjenci cierpią na przewlekłe drżenie kończyn, upośledzenie poruszania, a nawet paraliż jednej ze stron ciała. Choroba jest nieuleczalna, a długofalowo powoduje trwałe uszkodzenie nerwów i komórek glejowych, co pociąga za sobą zmiany zarówno fizyczne jak i psychiczne.

Dokładna przyczyna powstawania stwardnienia rozsianego nie jest znana, choć za czynniki ryzyka uważa się połączenie faktorów genetycznych i środowiskowych (m.in. zanieczyszczeń środowiska czy niedoborów witaminy D). Dostępne terapie pomagają pacjentom radzić sobie z atakami i uciążliwymi objawami choroby.

Narkolepsja

Narkolepsja jest dolegliwością o podłożu neurologicznym polegającą na poważnych zaburzeniach naturalnego snu i występowaniu niekontrolowanej senności w trakcie dnia. Objawom tym towarzyszą również:

• napady utraty napięcia mięśniowego (również na jawie),
• halucynacje i omamy,
• zaburzenia pamięci,
• koszmary senne.

Dotyczy ona zarówno kobiet jak i mężczyzn, może wystąpić w każdym wieku i utrzymywać się przez całe życie. Z danych statystycznych wynika, ze na narkolepsję choruje średnio 50 na 100 000 osób; jednak informacje te nie muszą odzwierciedlać realnej liczby. Dotknięte nią osoby zmagają się z objawami przez lata, zanim zostanie postawiona diagnoza.

Narkolepsja utrudnia normalne funkcjonowanie, ponieważ pacjenci mogą zasypiać podczas wykonywania codziennych czynności, mają także trudności z odróżnieniem wrażeń sennych od rzeczywistości. Dokładna przyczyna narkolepsji nie jest znana.

Najprawdopodobniej najważniejszą rolę w jej rozwoju odgrywają niektóre mutacje genetyczne oraz nieprawidłowa reakcja układu odpornościowego, mogącego uszkadzać neurony w mózgu.

Leczenie narkolepsji należy do terapii typowo objawowych, gdzie stosuje się m.in. leki przeciwdepresyjne oraz wspomagające prawidłowe fazy snu. Pomocna w łagodzeniu symptomów może być radykalna zmian stylu życia – unikanie stymulantów w postaci kofeiny, alkoholu oraz ograniczenie stresorów.

Pierwotne zapalenie dróg żółciowych

Dawniej schorzenie to znane było jako pierwotna marskość wątroby. Wskaźnik występowania pierwotnego zapalenia dróg żółciowych wynosi średnio 40 na 100 000 osób. Zdecydowanie częściej jest diagnozowane u kobiet (ponad 90% przypadków), głównie w wieku pomiędzy 40 a 60 lat. Objawy kliniczne są na tyle mało specyficzne, że choroba rozwija się przez lata, a wykrywana jest często przypadkowo podczas badań krwi. Symptomy pierwotnego zapalenia dróg żółciowych to m.in.:

• przewlekłe zmęczenie i osłabienie,
• swędzenie skóry,
• występowanie żółtych grudek skórnych wokół oczu (tzw. żółtaków).

Stosunkowo rzadko pojawiają się bóle w okolicy prawego boku (podżebrza). Geneza choroby to najprawdopodobniej zmiany autoimmunologiczne, polegające na stopniowym niszczeniu komórek drobnych przewodów żółciowych. Ich degradacja upośledza wydzielanie i transport żółci, która jest niezbędna do emulgowania tłuszczy, regulowania poziomu cholesterolu i filtrowania produktów przemiany materii.

Utrudniony odpływ żółci z wątroby i jej zastoje (tzw. cholestaza) doprowadza do jej bliznowacenia a nawet marskości. Medycyna nie oferuje leku zwalczającego przyczyny pierwotnej marskości wątroby.

Ważne jest jednak jak najwcześniejsze zidentyfikowanie dolegliwości, dzięki czemu możliwe będzie skuteczniejsze spowolnienie postępu choroby (np. poprzez farmakologiczne wspomaganie odpływu żółci).

Choroba Fabry'ego

To rzadkie schorzenie występuje u około 30 na 100 000 osób i należy do grupy chorób spichrzeniowych. Spowodowana jest zmianami genetycznymi – a konkretnie mutacją w genie kodującym białko enzymu α-galaktozydazy.

Niedobór tego enzymu w organizmie powoduje odkładanie się złogów pochodnych ceramidów w tkankach oraz ścianach naczyń krwionośnych, co upośledza funkcjonowanie wielu narządów.

Choroba ta może być dziedziczona w sposób sprzężony z płcią, a silniej objawia się u mężczyzn. Najbardziej dojmujące objawy schorzenia tego schorzenia to tzw. przełomy Fabry’ego – czyli długotrwałe ataki bardzo silnego, palącego i rozdzierającego bólu – pojawiające się początkowo w okolicach stawów rąk i nóg, później w obrębie całego ciała. Dodatkowo występują także:

• pieczenia lub mrowienia okolicy dłoni lub stóp,
• zaburzenia równowagi,
• zaburzenia rytmu serca,
• zaburzenia wydzielania potu,
• wrażliwość na zimno i ciepło,
• uszkodzenia nerek,
• dysfunkcje oczu.

Istnieją dwa rodzaje leczenia choroby Fabry’ego:

• enzymatyczna terapia zastępcza (polegająca na podawaniu enzymu alfa-galaktozydazy w formie dożylnej)
• lub przyjmowanie leku o nazwie migalastat. Terapia jest jednak niezwykle kosztowna i wymaga wielokrotnego powtarzania.

Mukowiscydoza

Mukowiscydoza (ang. cystic fibrosis, CF) zwana też zwłóknieniem torbielowatym, to choroba o podłożu genetycznym, polegająca na zaburzeniu wydzielania gruczołów zewnątrzwydzielniczych. Organizm chorego produkuje zbyt lepki śluz, zaburzający funkcjonowanie wszystkich narządów posiadających gruczoły śluzowe.

Najczęstsze zmiany występują więc w obrębie dwóch układów – oddechowego (powodując nawracające infekcje i niewydolność oddechową) oraz pokarmowego (uszkadzając trzustkę i prowadząc do jej niewydolności).

Mukowiscydozę stwierdza się u około 25 na 100 000 osób, przy czym częściej występuje u Europejczyków.

Towarzyszące jej objawy, występujące często już od wczesnego dzieciństwa to m.in.:

• przewlekły i uporczywy kaszel,
• nawracające zapalenia oskrzeli i zapalenia płuc,
• plucie krwią,
• zapalenia zatok przynosowych,
• zbyt duże, tłuszczowe stolce u noworodków,
• bóle brzucha,
• niedrożność jelit.

U osób dorosłych mukowiscydoza wpływa także na bezpłodność oraz późniejszy rozwój wtórnej cukrzycy. Leczenie mukowiscydozy polega głównie na walce z jej objawami. W postaci płucnej terapia opiera się na usuwaniu gęstej wydzieliny z dróg oddechowych oraz wspomagania istniejących zakażeń i stanów zapalnych antybiotykami.

Objawy ze strony przewodu pokarmowego łagodzi się m.in. suplementami enzymatycznymi wspomagającymi trawienie i wchłanianie związków odżywczych oraz rygorystyczną dietą.

Problemy z leczeniem chorób rzadkich

Jak widać na powyższych przykładach choroby rzadkie są bardzo niejednorodną grupą schorzeń o odmiennej genezie, przebiegu oraz rokowaniach. Choć wspólnie obejmują znaczną ilość osób (w Polsce nawet 3 miliony obywateli), na konkretne przypadki chorób rzadkich lub ultrarzadkich cierpi po kilka, kilkanaście osób. Ich leczenie wymaga interdyscyplinarnego podejścia oraz dostępu do najnowszych technologii medycznych, często niedostępnych dla pacjentów ze względów finansowych.

Na przestrzeni lat choroby rzadkie nigdy nie znajdowały się na listach programów refundowanych ani priorytetowych – zarówno w Polsce jak i innych krajach europejskich. Na szczęście, to podejście stopniowo ulega zmianie i coraz silniej dostrzegana jest potrzeba intensywnego wsparcia tej szczególnej grupy pacjentów. W 2021 w naszym kraju został przyjęty Plan dla Chorób Rzadkich (przewidziany na lata 2021-2023), zawierający konkretne działania mające na celu realnie poprawę sytuację pacjentów z chorobami rzadkimi.

Dodatkowo Agencja Badań Medycznych ogłosiła również pierwszy w Europie Środkowo - Wschodniej program na działalność badawczo-rozwojową, przeznaczony w szczególności pacjentom dotkniętym chorobą rzadką. Na specjalistyczną diagnostykę, rozwój badań klinicznych i nowoczesne terapie lekowe przeznaczono w nim aż 100 milionów złotych.