Staw łokciowy - budowa, funkcja i urazy

Staw łokciowy składa się z trzech stawów anatomicznie ze sobą złączonych i otoczonych wspólną torebką stawową. Duża złożoność stawu łokciowego, a także fakt, że jest on często intensywnie (nad)używany sprawiają, że często ulega kontuzjom.

Staw łokciowy często opisuje się jako staw zawiasowy, lecz jest to uproszczenie, ponieważ tak naprawdę składają się na niego zespoły współpracujących ze sobą stawów. Stawy ramienno-łokciowy oraz ramienno-promieniowy pozwalają na wykonywanie zgięcia i wyprostu przedramienia, natomiast staw promieniowo-łokciowy bliższy wspólnie z promieniowo-łokciowym dalszym (który leży na drugim końcu przedramienia i nie wchodzi w skład stawu łokciowego) umożliwiają rotacje przedramienia do wewnątrz (nawracanie) i na zewnątrz (odwracanie).

Spis treści

1. Staw łokciowy - budowa
2. Staw łokciowy - funkcje
3. Staw łokciowy - ból i urazy

Staw łokciowy - budowa

Staw łokciowy współtworzą dwa stawy - zawiasowy (ramienno-łokciowy) i kulisty (ramienno-promieniowy) - które współpracują ze sobą przy wykonywaniu zgięcia i wyprostu łokcia. Poza nimi w skład stawu łokciowego wchodzi także czynnościowo niezależny od dwóch pozostałych staw obrotowy (promieniowo-łokciowy bliższy).

Głowę stawu ramienno-łokciowego stanowi bloczek kości ramiennej, a panewkę wcięcie bloczkowe kości łokciowej ograniczone przez wyrostki łokciowy i dziobiasty. Obejmuje ono głowę kości ramiennej niczym obcegi.

Głowę stawu ramienno-promieniowego tworzy główka kości ramiennej, która ma prawie kulisty kształt, ale tylko jej powierzchnie przednia i dolna, jako powierzchnie stawowe, są pokryte chrząstką. Panewkę stanowi natomiast dołek głowy kości promieniowej.

Staw promieniowo-łokciowy bliższy to staw obrotowy, dla którego główką stawową jest obwód stawowy głowy kości promieniowej, natomiast panewkę stanowi wcięcie promieniowe kości łokciowej i więzadło pierścieniowate. Więzadło pierścieniowate stanowi uzupełnienie panewki kostnej. Przyczepia się ono do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokciowej i obejmuje obwód stawowy głowy kości promieniowej. Głowa ta jest w nim mocno osadzona, co utrudnia zwichnięcie stawu. Jedynie u dzieci, u których więzadło nie jest jeszcze tak silne, łatwiej zwichnąć staw, ciągnąc je za rękę. Obie kości przedramienia łączy również więzadło czworokątne.

Torebka stawowa stawu łokciowego po bokach jest napięta i wzmocniona więzadłami, natomiast z przodu i z tyłu obszerna oraz cienka. Dzięki temu w trakcie zginania jej przednia ściana się rozluźnia, a biegnący nad nią m. naramienny odciąga wtedy i napina torebkę, aby nie wpukliła się w obręb stawu. Gdy łokieć jest wyprostowany, torebka uwypukla się z tyłu po obu stronach wyrostka łokciowego, a wpuklaniu się torebki zapobiega głowa środkowa mięśnia trójgłowego.

Powierzchnie kości, które znajdują się wewnątrz torebki stawowej stawu łokciowego, lecz nie pokrywa ich chrząstka stawowa, są wysłane gładką i błyszczącą błoną maziową.

Boczne ściany torebki stawowej stawu łokciowego są wzmocnione silnymi więzadłami, które zabezpieczają staw przed zwichnięciem. Ściany przednia i tylna stanowią zazwyczaj słabsze strony torebki. Za boczne i przyśrodkowe wzmocnienie stawu odpowiadają:

• więzadło poboczne łokciowe, które biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego do brzegu łokciowego wcięcia bloczkowego i którego gruby pęczek przyczepia się też u podstawy wyrostka dziobiastego. Więzadło poboczne łokciowe zapobiega przesuwaniu się kości łokciowej w kierunku promieniowym;
• więzadło poboczne promieniowe, które znajduje się po stronie promieniowej torebki. Jego bieg rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym, następnie dzieli się na dwa rozbieżne ramiona: jedno kieruje się do przodu, drugie do tyłu głowy kości promieniowej. Przyczepiają się na kości łokciowej częściowo do przodu, a częściowo do tyłu od wcięcia promieniowego. Między ramionami tego więzadła biegną znajdują się włókna, które biegną od nadkłykcia, by w dalszej części połączyć się z włóknami więzadła pierścieniowego. Więzadło poboczne promieniowe nie przyczepia się zatem do kości promieniowej, dzięki czemu nie ogranicza jej ruchów obrotowych. Zapobiega jednak przemieszczaniu się kości promieniowej w kierunku łokciowym oraz wzmacnia więzadło pierścieniowate.

Staw łokciowy - funkcje

Najlepiej widocznym ruchem w stawie łokciowym jest zginanie i prostowanie, w którym uczestniczą obie kości przedramienia. Dzieje się tak dlatego, że więzadło pierścieniowe przymocowuje kość promieniową do kości łokciowej, w związku z czym wykonuje ona ruchy razem z kością łokciową. Staw łokciowy (ramienno-łokciowy) uważa się za staw zawiasowy, mimo że w trakcie ruchu wystepują nieznaczne wyhylenia w stosunku do średniej osi stawu.

W położeniu wyprostowanym ramię i przedramię tworzą kąt 175-180 stopni. Wyższe wartości to tzw. przeprost stawu łokciowego, który częściej wystepuje u kobiet niż u mężczyzn, a najczęściej u dzieci, które mają słabiej rozwinięte wyrostki dziobiasty i łokciowy. Przekroczenie normy o więcej niż 10 stopni uważa się za patologiczne. W położeniu maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40 stopni. Do zahamowania ruchu zgięcia dochodzi wskutek oparcia się wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka, a także w efekcie napięcia tylnej ściany torebki stawowej i mięśni prostujących przedramię. Ruch wyprostu łokcia wyhamowuje zetknięcie się wyrostka dziobiastego z dołem tego wyrostka. Zgięciowo-wyprostny zakres ruchomości u osoby zdrowej wynosi w stawie łokciowym 140-150 stopni.

Poza zginaniem i prostowaniem w stawie łokciowym występują też ruchy obrotowe głowy kości promieniowej na główce kości ramiennej połączone z ruchami obrotowymi w stawie promieniowo-łokciowym bliższym, czyli tzw. nawracanie (pronacja) i odwracanie (supinacja) przedramienia. Zakresy ruchu obrotowego przedramienia wynoszą około 90 stopni dla supinacji oraz około 80-90 stopni dla pronacji.

Za zginanie stawu łokciowego odpowiadają mięśnie:

• dwugłowy ramienia
• ramienny
• ramienno-promieniowy (wspomagający)
• nawrotny obły (w mniejszym stopniu)
• prostownik długi nadgarstka (w mniejszym stopniu)

Głównymi prostownikami stawu łokciowego są natomiast mięśnie:

• trójgłówy ramienia
• łokciowy (działane pomocnicze)

Nawracanie (rotację wewnętrzną) przedramienia powodują mięśnie:

• nawrotny obły (szczególnie przy zgiętym stawie łokciowym)
• nawrotny czworoboczny
• zginacz promieniowy nadgarstka
• prostownik promieniowy długi nadgarstka

Odwracanie (rotacja zewnętrzna) przedramienia odbywa się natomiast dzięki następującym mięśniom:

• dwugłowy ramienia
• odwracacz przedramienia
• odwodziciel długi kciuka
• prostownik długi kciuka
• prostownik krótki kciuka
• prostownik wskaziciela

Staw łokciowy - ból i urazy

Staw łokciowy jest narażony na liczne urazy zarówno ze względu na złożoną budowę, jak i z powodu częstego przeciążania jego struktur podczas wykonywania czynności codziennych oraz w trakcie uprawiania sportu. Wśród najczęstszych schorzeń i kontuzji są:

• złamania wyrostka dziobiastego i łokciowego;
• łokieć tenisisty;
• łokieć golfisty;
• skostnienia okołostawowe lub wewnątrzstawowe;
• przykurcze mięśniowe;
• zmiany zwyrodnieniowe;
• zespół rowka nerwu łokciowego (zespół kanału łokciowego);
• zapalenie kaletek;
• stłuczenia.

Wiele z nich wiąże się z silnym bólem, który może nawet na dłuższy czas uniemożliwić normalne funkcjonowanie. Ze względu na to, że wiele spośród tych urazów wynika z przeciążania stuktur stawu łokciowego, warto zwrócić szczególną uwagę na ergonomię pracy oraz właściwe metody treningowe.

Bibliografia

Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.

Bartosz Wróblewski